Rak szyjki macicy jest czwartym najczęściej występującym nowotworem u kobiet. W Polsce to szósty nowotwór pod względem częstości występowania i stanowi ponad 10% nowotworów u kobiet. Każdego roku ten nowotwór zabija ponad 300 000 kobiet, w tym około 2000 w Polsce. W Wielkiej Brytanii, dzięki powszechnym szczepieniom HPV, udało się zmniejszyć liczbę przypadków raka szyjki macicy o blisko 90% w zaszczepionej kohorcie. W Polsce od 1 listopada 2021 r. szczepionka przeciw określonym typom HPV (wirusa brodawczaka ludzkiego) jest refundowana dla wszystkich osób powyżej 9. r.ż.

Ryzyko zachorowania jest proporcjonalne do wieku pacjentek. Ponad połowę chorych z rakiem szyjki macicy stanowią kobiety w wieku 45–65 lat. Jednak rak szyjki macicy w postaci nieinwazyjnej może rozwijać się latami. Odpowiednio wcześnie wykryty, nowotwór ten jest wyleczalny w 99,9% przypadków; natomiast ozpoznany dopiero w stopniu zaawansowanym z reguły prowadzi do śmierci.

Małe zainteresowanie badaniami cytologicznymi 

Rak szyjki macicy, jak niewiele innych nowotworów, daje się wykryć, zanim zacznie zagrażać życiu – zdiagnozować można już zmiany przedrakowe. Służy temu badanie cytologiczne, które powinna regularnie wykonywać każda dorosła kobieta. W Polsce od lat realizowany jest powszechny program cytologicznych badań przesiewowych, do którego łatwy dostęp ma każda kobieta w wieku 25–59 lat. Nie jest potrzebne żadne skierowanie, by wykonać badanie. Zainteresowanie tym rodzajem profilaktyki jest znikome: według szacunków NFZ z programu korzysta mniej niż 20% uprawnionych kobet. Jak podkreślają wszyscy onkolodzy w Polsce, rozpoznawane obecnie nowotwory są znacznie bardziej zaawansowane niż przed pandemią, co radykalnie zmniejsza szanse wyleczenia, nie tylko zresztą w przypadku raka szyjki macicy.

Szczepienia przeciw HPV

Od kilkunastu lat istnieje także możliwość profilaktyki pierwotnej, czyli szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego – HPV (ang. Human Papillomavirus).
To właśnie przewlekłe zakażenie tym wirusem jest przyczyną prawie wszystkich zachorowań na raka szyjki macicy. Zakażenie HPV jest też jedną z najczęstszych chorób przenoszonych drogą płciową, a ponad połowa aktywnej seksualnie populacji jest co najmniej raz w życiu narażona na ryzyko infekcji. I choć HPV przenosi się głównie drogą płciową, to nie jest to jedyny sposób transmisji wirusa. Źródłem zakażenia może być także bezpośredni kontakt ze śliną lub krwią osoby zakażonej.

Wirus brodawczaka ludzkiego występuje w ponad 100 typach o mniejszym lub większym działaniu kancerogennym, wywołującym nie tylko raka szyjki macicy, ale także m.in. raka odbytu czy pochwy. Następstwem zakażenia „łagodniejszym” typem wirusa są m.in. brodawki płciowe, zlokalizowane w okolicach miejsc intymnych zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Za rozwój raka szyjki macicy odpowiadają natomiast głównie wirusy typu 16 i 18.

Prof. Harald zur Hausen w 2008 r. za badania nad wirusem brodawczaka ludzkiego i jego wpływem na rozwój raka został uhonorowany Nagrodą Nobla. Wyniki prac pozwoliły na stworzenie szczepionek chroniących przed zakażeniem wirusem HPV, który może powodować raka szyjki macicy. Pierwsza szczepionka przeciw HPV  pojawiła się w 2006 r. Szczepionki przeciw HPV zawierają wirusopodobne cząstki otrzymane drogą rekombinacji genetycznej. Na rynku dostępne są trzy preparaty: szczepionka2-walentana, 4-walentna i 9-walentna. Wszystkie chronią przed najbardziej onkogennymi typami wirusa, czyli 16 i 18, a także przed zmianami przednowotworowymi i nowotworami narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu oraz brodawkami narządów płciowych. Zalecane są dziewczętom i młodym kobietom, a także chłopcom i młodym mężczyznom.

Na świecie podano dotąd już ponad 270 mln dawek. W Polsce od 1 listopada 2021 r. na liście leków refundowanych znajduje się szczepionka o nazwie Cervarix. Zgodnie z rekomendacją Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, z uwagi na małą popularność szczepień w Polsce (co dobitnie ilustrują szczepienia przeciw COVID-19), rozpoczęto program szczepień przeciw HPV od częściowej refundacji, a dopiero kolejnym krokiem będzie wdrożenie programu populacyjnego dla określonej grupy wiekowej. Obecnie więc wszyscy zainteresowani pacjenci mogą kupić szczepionkę z 50-procentową odpłatnością.

W krajach prowadzących profilaktykę pierwotną przeciw HPV szczepienia dają znakomite efekty: ryzyko infekcji HPV spada w bardzo znaczącym stopniu. 3 listopada 2021 r. czasopismo „The Lancet” opublikowało wyniki badań prowadzonych w Anglii. Refundowane szczepienie przeciw HPV oferuje się tam dziewczętom już od 2008 r. (od dwóch lat szczepionka jest także oferowana młodym chłopcom). Analizy dowiodły, że szczepienie w pierwszych kohortach dziewcząt włączonych do programu zmniejszyło występowanie raka szyjki macicy w tej grupie  o 87%.

Zdaniem WHO, dzięki kompleksowej profilaktyce (zwłaszcza pierwotnej, czyli szczepieniu przeciw HPV), badaniom przesiewowym i leczeniu, raka szyjki macicy można wyeliminować z problemów zdrowia publicznego już w ciągu jednego pokolenia.